Đại diện là gì? Các bài báo nghiên cứu khoa học liên quan

Khái niệm đại diện

Đại diện là một hình thức pháp lý hoặc xã hội trong đó một cá nhân, tổ chức hoặc thiết chế (gọi là người đại diện) hành động nhân danh hoặc thay mặt cho một chủ thể khác (người được đại diện) để xác lập, thực hiện hành vi, quyền hoặc nghĩa vụ pháp lý. Trong các hệ thống pháp luật hiện đại, đại diện được xem như một thiết chế trung gian giúp mở rộng khả năng pháp lý của chủ thể không thể hoặc không muốn trực tiếp thực hiện một hành vi cụ thể.

Đại diện không chỉ giới hạn trong pháp luật dân sự mà còn xuất hiện trong nhiều lĩnh vực khác như luật hành chính, luật thương mại, luật tố tụng, cũng như trong các khái niệm chính trị, xã hội học và triết học chính trị. Mỗi lĩnh vực sử dụng khái niệm này với những đặc điểm và mục đích khác nhau, nhưng điểm chung là việc nhân danh người khác để tạo ra hậu quả pháp lý hoặc xã hội.

Trong bối cảnh pháp lý, hành vi của người đại diện, nếu thực hiện đúng phạm vi và hình thức hợp pháp, được xem là hành vi của chính người được đại diện. Mọi hậu quả pháp lý phát sinh từ giao dịch này sẽ do người được đại diện gánh chịu, không phải người đại diện.

Phân loại đại diện

Phân loại đại diện phụ thuộc vào cơ sở pháp lý và nguồn gốc hình thành quan hệ đại diện. Theo pháp luật Việt Nam và hệ thống dân luật nói chung, có ba loại đại diện chính:

• Đại diện theo pháp luật: phát sinh từ quy định pháp luật, không phụ thuộc vào ý chí của các bên. Ví dụ: cha mẹ là người đại diện theo pháp luật của con chưa thành niên theo Điều 136 Bộ luật Dân sự Việt Nam 2015.
• Đại diện theo ủy quyền: phát sinh từ sự thỏa thuận của các bên, thông qua hợp đồng ủy quyền hoặc văn bản ủy quyền hợp lệ.
• Đại diện do cơ quan nhà nước chỉ định: được thiết lập khi người cần đại diện không có người thân thích hoặc không đủ năng lực pháp lý, thường thấy trong các trường hợp giám hộ, hoặc khi doanh nghiệp bị tạm đình chỉ hoạt động và cần người đại diện tạm thời.

Sự khác biệt giữa các hình thức này được thể hiện rõ qua tiêu chí như sau:

Loại đại diện	Cơ sở hình thành	Tính tự nguyện	Ví dụ thực tiễn
Theo pháp luật	Quy định của luật	Không	Cha mẹ đại diện cho con
Theo ủy quyền	Thỏa thuận giữa các bên	Có	Giám đốc ủy quyền cho Phó Giám đốc
Do chỉ định	Quyết định của tòa hoặc cơ quan có thẩm quyền	Không	Người giám hộ do tòa bổ nhiệm

Phân biệt rõ các hình thức đại diện là nền tảng để xác định trách nhiệm pháp lý, hiệu lực của hành vi đại diện và quyền lợi của các bên liên quan.

Các yếu tố cấu thành quan hệ đại diện

Để hình thành một quan hệ đại diện hợp pháp và có hiệu lực pháp lý, cần đảm bảo các yếu tố cấu thành sau đây:

• Người đại diện: chủ thể có năng lực hành vi phù hợp và được xác lập tư cách đại diện theo pháp luật hoặc theo thỏa thuận.
• Người được đại diện: chủ thể có quyền pháp lý và nhu cầu ủy quyền hoặc cần sự đại diện do hạn chế năng lực.
• Phạm vi đại diện: giới hạn hành vi hoặc quyền hạn mà người đại diện được phép thực hiện.
• Hành vi pháp lý hoặc thực tế: các hành vi do người đại diện thực hiện nhân danh người được đại diện và tạo hậu quả pháp lý.

Ngoài ra, để quan hệ đại diện có hiệu lực, người đại diện cần thực hiện hành vi đúng phạm vi, đúng phương thức và không vượt quá quyền hạn. Nếu vượt quá phạm vi đại diện mà không được người được đại diện chấp thuận sau đó, hành vi đó không có giá trị ràng buộc đối với người được đại diện.

Pháp luật cũng quy định rõ rằng người đại diện không được hành động vì lợi ích cá nhân gây xung đột với lợi ích của người được đại diện. Vi phạm nguyên tắc này có thể dẫn đến trách nhiệm dân sự hoặc hình sự tùy theo hậu quả gây ra.

Đại diện trong pháp luật dân sự

Trong lĩnh vực pháp luật dân sự, đại diện là một chế định cơ bản, được quy định từ Điều 135 đến Điều 143 của Bộ luật Dân sự Việt Nam năm 2015. Các quy định này định nghĩa rõ ràng phạm vi đại diện, điều kiện có hiệu lực, hậu quả pháp lý của hành vi đại diện, và quyền – nghĩa vụ của người đại diện.

Pháp luật quy định rằng hành vi do người đại diện thực hiện trong phạm vi đại diện sẽ làm phát sinh quyền và nghĩa vụ trực tiếp đối với người được đại diện. Nếu người đại diện vượt quá phạm vi ủy quyền, hành vi đó chỉ có hiệu lực nếu người được đại diện đồng ý, hoặc biết nhưng không phản đối.

Một số nguyên tắc cụ thể được áp dụng trong thực tiễn dân sự gồm:

1. Người đại diện phải có năng lực hành vi dân sự phù hợp với giao dịch cụ thể.
2. Giấy ủy quyền phải được lập đúng hình thức pháp luật quy định (văn bản, công chứng nếu cần).
3. Thời hạn đại diện phải rõ ràng, không mâu thuẫn với quy định pháp luật hiện hành.

Những trường hợp như cha mẹ ký hợp đồng mua bán, chuyển nhượng tài sản, đăng ký hộ tịch cho con chưa thành niên, hoặc người giám hộ đứng tên cho người mất năng lực hành vi... đều là những ví dụ điển hình về đại diện dân sự thực tế.

Đại diện trong pháp luật thương mại và doanh nghiệp

Trong lĩnh vực thương mại và doanh nghiệp, chế định đại diện đóng vai trò cốt lõi để đảm bảo sự vận hành của pháp nhân – vốn không có năng lực hành vi tự thân. Đại diện theo pháp luật và đại diện theo ủy quyền là hai hình thức chủ yếu được sử dụng trong hoạt động kinh doanh tại Việt Nam theo quy định tại Luật Doanh nghiệp 2020.

Người đại diện theo pháp luật của doanh nghiệp có quyền nhân danh công ty để ký kết hợp đồng, thực hiện giao dịch và chịu trách nhiệm trước cơ quan nhà nước, đối tác và bên thứ ba. Tùy theo điều lệ công ty, một doanh nghiệp có thể có một hoặc nhiều người đại diện theo pháp luật. Các chức danh thường thấy bao gồm Chủ tịch Hội đồng quản trị, Tổng Giám đốc hoặc Giám đốc điều hành.

Dưới đây là bảng so sánh giữa hai loại đại diện trong doanh nghiệp:

Tiêu chí	Đại diện theo pháp luật	Đại diện theo ủy quyền
Cơ sở pháp lý	Luật và điều lệ doanh nghiệp	Hợp đồng ủy quyền
Phạm vi đại diện	Tổng quát, toàn diện	Hạn chế theo nội dung ủy quyền
Hình thức	Ghi rõ trong đăng ký kinh doanh	Phải có văn bản ủy quyền cụ thể

Luật Doanh nghiệp yêu cầu doanh nghiệp phải công bố công khai người đại diện theo pháp luật trên Cổng thông tin quốc gia về đăng ký doanh nghiệp để bảo đảm tính minh bạch và bảo vệ bên thứ ba giao dịch.

Đại diện trong pháp luật quốc tế và ngoại giao

Trong lĩnh vực quan hệ quốc tế và ngoại giao, đại diện là nền tảng thiết lập quan hệ giữa các quốc gia có chủ quyền. Người đại diện của quốc gia không chỉ thực hiện các hành vi pháp lý như ký kết điều ước, mà còn đại diện cho hình ảnh và lợi ích quốc gia trên trường quốc tế.

Công ước Vienna năm 1961 về quan hệ ngoại giao – một trong những văn kiện pháp lý quốc tế quan trọng – quy định rõ chức năng, quyền miễn trừ và nghĩa vụ của các đại diện ngoại giao, bao gồm đại sứ, tổng lãnh sự, và các viên chức ngoại giao. Theo Điều 3 của Công ước:

• Người đại diện có quyền đại diện chính thức cho quốc gia của mình tại nước tiếp nhận.
• Có trách nhiệm đàm phán với chính phủ nước sở tại.
• Thúc đẩy mối quan hệ hữu nghị và phát triển kinh tế – văn hóa.

Ví dụ, đại sứ Việt Nam tại Liên Hợp Quốc là người đại diện hợp pháp và duy nhất của Nhà nước Việt Nam tại tổ chức này. Mọi phát ngôn, biểu quyết hoặc ký kết của đại sứ đều mang tính ràng buộc pháp lý đối với quốc gia.

Các tổ chức như Tòa án Công lý Quốc tế (ICJ) hay Tổ chức Thương mại Thế giới (WTO) cũng quy định chặt chẽ về tư cách đại diện trong các tranh chấp, đàm phán hoặc cam kết quốc tế.

Khác biệt giữa đại diện và thay thế

Đại diện và thay thế là hai khái niệm thường bị nhầm lẫn trong thực tiễn. Tuy cùng liên quan đến việc một người hành động thay cho người khác, song bản chất pháp lý và hệ quả của chúng hoàn toàn khác nhau.

Đại diện là hành vi nhân danh – tức người đại diện hành động trên cơ sở ủy quyền hoặc quy định pháp luật, nhưng kết quả pháp lý phát sinh cho người được đại diện. Trong khi đó, thay thế thường mang tính chất kế nhiệm hoặc tiếp quản vai trò, chức năng, ví dụ như người kế nhiệm trong tổ chức hoặc người thay thế trong danh sách bầu cử.

Bảng so sánh dưới đây minh họa rõ sự khác biệt:

Tiêu chí	Đại diện	Thay thế
Cơ sở pháp lý	Pháp luật hoặc ủy quyền	Bổ nhiệm hoặc kế nhiệm
Người thụ hưởng kết quả	Người được đại diện	Chính người thay thế
Tính kế tục	Không thay thế thân phận pháp lý	Tiếp nhận vai trò hoặc vị trí

Hạn chế và rủi ro trong đại diện

Quan hệ đại diện, đặc biệt trong môi trường pháp lý phức tạp hoặc doanh nghiệp lớn, tiềm ẩn nhiều rủi ro. Các rủi ro phổ biến bao gồm:

• Người đại diện vượt quá phạm vi ủy quyền
• Sử dụng giấy ủy quyền giả mạo hoặc hết hạn
• Lạm dụng quyền đại diện vì lợi ích cá nhân
• Xung đột lợi ích giữa người đại diện và người được đại diện

Pháp luật dân sự quy định nếu người đại diện thực hiện hành vi vượt quá ủy quyền, thì người được đại diện không phải chịu trách nhiệm, trừ khi đồng ý sau đó. Tuy nhiên, trong thực tế, việc chứng minh yếu tố "vượt quá" và "không đồng ý" không đơn giản.

Giải pháp để giảm thiểu rủi ro bao gồm: công chứng văn bản ủy quyền, giới hạn phạm vi và thời gian đại diện, kiểm tra lại tính xác thực và năng lực của người đại diện qua các kênh chính thức như Cổng dịch vụ công quốc gia.

Ứng dụng của lý thuyết đại diện trong kinh tế học

Lý thuyết đại diện (Principal-Agent Theory) là nền tảng trong kinh tế học vi mô, được sử dụng để mô hình hóa mối quan hệ giữa bên giao việc (principal) và bên thực hiện (agent) trong điều kiện thông tin bất đối xứng.

Ví dụ điển hình là quan hệ giữa cổ đông (principal) và giám đốc điều hành (agent), nơi cổ đông ủy quyền cho giám đốc vận hành công ty nhưng không thể giám sát toàn bộ hoạt động. Điều này tạo ra nguy cơ “rủi ro đạo đức” (moral hazard).

Mô hình cơ bản trong lý thuyết này như sau:

$U_P = \pi(Q) - w(A), \quad U_A = w(A) - C(A)$

Trong đó, \$U_P \$ là lợi ích của bên giao việc, \$\pi(Q) \$ là lợi nhuận tạo ra từ sản lượng \$Q \$, \$w(A) \$ là tiền lương theo nỗ lực \$A \$, và \$C(A) \$ là chi phí nỗ lực của người thực hiện.

Để hạn chế mâu thuẫn lợi ích, các công cụ như hợp đồng khuyến khích (incentive contracts), quyền chọn cổ phiếu, đánh giá hiệu suất định kỳ được sử dụng rộng rãi trong quản trị doanh nghiệp và tài chính công.

Tài liệu tham khảo

1. Luật Doanh nghiệp Việt Nam 2020 – https://luatvietnam.vn/
2. Công ước Vienna 1961 về Quan hệ Ngoại giao – UN Treaty Collection. https://legal.un.org/ilc/texts/instruments/english/conventions/9_1_1961.pdf
3. Tòa án Công lý Quốc tế (ICJ) – https://www.icj-cij.org/
4. Principal-Agent Theory – Stanford Encyclopedia of Philosophy. https://plato.stanford.edu/entries/principal-agent/
5. Cổng thông tin đăng ký doanh nghiệp – https://dangkykinhdoanh.gov.vn/